काठमाण्डू, हरियो वन नेपालको धन भन्ने नारालाई वास्तविक रूपमा व्यवहारमा उतार्नुको साटो उल्टो वन क्षेत्र दोहन हुँदासमेत सरकारले बेवास्ता गर्दै आइरहेको छ।
मुलुकभरमा १ लाख ४ हजार हेक्टर वन क्षेत्र अतिक्रमणको चपेटामा पर्दै आए पनि अतिक्रमणकारीलाई हटाउन केन्द्र, प्रदेश र स्थानीय गरी तीनवटै सरकार असफल हुँदै आएका छन्।
संघीय शासन प्रणाली लागू भएपछि त झनै वन अतिक्रमणकारीलाई हटाउने सरकारी गृहकार्य र प्रयास करिब करिब शून्यजस्तै देखिएको छ।
संघीय शासन प्रणाली आउनुअघि भने अतिक्रमणकारीलाई हटाउन विभिन्नखाले प्रयास र अतिक्रमण हटाउनेसम्बन्धी रणनीतिहरू बनाइएका थिए।
अतिक्रमणकारीलाई हटाउन विभिन्न कारबाहीसमेत भएका थिए । तर, २०७२ सालपछि भने हटाउनु त परै जाओस् अतिक्रमणकारीलाई उल्टै राजनीतिक संरक्षण हुने गरेको तीतो यथार्थ वन संरक्षणकर्मीहरूले व्यक्त गर्ने गरेका छन्।
अहिले वन अतिक्रमण हटाउने विषय प्रमुख राजनीतिक दल र शासन सत्तामा रहेकाहरूको प्राथमिकतामा पर्न सकेको छैन्। जसका कारण हरियो वन नेपालको धन भन्ने नारा व्यङ्ग्यजस्तै भइरहेको छ।
वन तथा भू-संरक्षण विभागका अनुसार देशका ३२ जिल्लामा वन अतिक्रमण उच्च छ । विभागले दिएको तथ्यांकअनुसार ती ३२ जिल्लामा १ लाख ४ हेक्टर वन क्षेत्र अतिक्रमणको चपेटामा पर्दै आइरहेका हुन् ।
पछिल्ला वर्षहरूमा भने वन क्षेत्रमा भएको अतिक्रमणबारे खासै अध्ययन अनुसन्धान हुन सकेको छैन्।
संघीय शासन आएपछि वन क्षेत्र संरक्षणको जिम्मेवारी प्रदेश सरकारमा गएको छ । तर, प्रदेश सरकारले वन क्षेत्र संरक्षणमा प्रभावकारी कार्ययोजना बनाउन सकेको छैन भने अतिक्रमण हटाउने सम्बन्धमा समेत खासै वास्ता गरेको देखिँदैन् ।
केन्द्रीय सरकारले प्रदेश सरकारसँग आवश्यक समन्वय गर्नुपर्नेमा त्यसरी समन्वय गर्न नसक्दा पनि वन क्षेत्रको संरक्षण र अतिक्रमण हटाउने कार्य सफल हुन नसकेको हो।
केन्द्रीय सरकारले वन ऐन २०७६ को सशक्त कार्यान्वयन गर्न नसक्दा पनि वन अतिक्रमण हुने क्रम बढेको बताइएको छ।
वन ऐन २०७६ को दफा ४९मा राष्ट्रिय वन क्षेत्रको अतिक्रमण गर्ने कार्य दण्डनीय अपराध मानिने उल्लेख छ। नेपालमा हाल कुल भूभागको ४५.३१ प्रतिशत भूभागमा वन क्षेत्र रहेको छ। सो वन क्षेत्रमध्ये १ लाख ४ हजार क्षेत्र अतिक्रमणको चपेटामा परेको हो।
यो तथ्यांक केही वर्षअघिको भएकाले अतिक्रमण दर अझै बढेको हुन सक्ने वन विभागका अधिकारीहरूको अनुमान छ।
वन तथा भू-संरक्षण विभागका महानिर्देशक शिवकुमार वाग्लेले वन अतिक्रमणको पुरानै तथ्यांक रहेको र पछिल्ला वर्षमा केही बढेको हुन सक्ने बताए ।
विशेष गरी संघीयता आएपछि वनको जिम्मेवारी प्रदेश सरकारमा गएको र प्रदेश सरकारले प्रभावकारी कार्य गर्न नसक्दा वन अतिक्रमणको पछिल्लो अवस्था स्पष्ट छैन्।
तर, विभागका महानिर्देशक वाग्ले भने पहिलाको जस्तो ठूलो परिमाणमा वन अतिक्रमणको अवस्था नरहेको दावी गरे ।
वन अतिक्रमण दर पछिल्ला वर्षमा पनि केही त बढेको होला तर पहिलाको जस्तो ठूलाठूला परिमाणमा अतिक्रमण भएको जस्तो लाग्दैन’ –विभागका महानिर्देशक वाग्लेले भने ।
उनले राजनीतिक तहबाटै उच्च प्रतिबद्धता र प्रयास नहुँदासम्म अतिक्रमण हटाउन कठिन हुने बताए ।
वन विभागका अनुसार देशभरका सबैभन्दा बढी वन अतिक्रमण कैलाली जिल्लामा छ। जहाँ ३८ हजार ४० दशमलव ९१ हेक्टर सरकारी वन क्षेत्र अतिक्रमणको चपेटामा छ।
त्यसै गरी दोस्रो नम्बरमा डडेलधुरामा १५ हजार १ सय २० हेक्टर, तेस्रो नम्बरमा कञ्चनपुरमा ९ हजार ८ सय ५९ हेक्टर, चौथो नम्बरमा रूपन्देहीमा ७ हजार ७ सय ८० हेक्टर र पाँचौं नम्बरमा उदयपुरमा ७ हजार १ सय ९७ दशमलव २४ हेक्टर वन क्षेत्र अतिक्रमणको चपेटामा पर्दै आइरहेको छ।
यसै गरी सरकारी वन क्षेत्र बढी अतिक्रमणमा पर्ने जिल्लाहरूमा नवलपरासी, झापा, बाँके, इलाम, मकवानपुर, सुनसरी, चितवन, सिन्धुली, भक्तपुर, दाङ रहेका छन्।
यस्तै सिरहा, वारा, कपिलवस्तु, महोत्तरी, रौतहट, सर्लाही, धनुषा, मोरङ, बर्दिया, सुर्खेत, पर्सा, धनकुटा, सप्तरी, कालीकोट र काभ्रेपलाञ्चोक जिल्लामा पनि वन अतिक्रमण उच्च रहेको विभागले जनाएको छ।
केही वर्षअघि तत्कालीन वन विभागले देशभरका वन क्षेत्रमा भएका अतिक्रमण हटाउन भन्दै अतिक्रमण हटाउनेसम्बन्धी कार्ययोजना बनाउँदै १ अर्ब बजेट केन्द्रीय सरकारसँग माग गरेको थियो।
तर, केन्द्रीय सरकारले माग गरेको भन्दा अत्यन्तै न्यून ३ करोड मात्रै दिएपछि वन अतिक्रमण हटाउने कार्ययोजना अलपत्र परेको विभागका अधिकारीहरूको गुनासो छ।
‘अहिले त वन अतिक्रमण हटाउने विषय कसैको प्राथमिकतामा नै परेको छैन, केन्द्रीय र प्रदेश सरकारले आपसी समन्वय गर्नुपर्नेमा त्यस्तो पहल कतैबाट हुन नसक्दा अतिक्रमण हटाउने विषय लामो समयदेखि ओझेलमा पर्दै आइरहेको छ’ –वन तथा भूसंरक्षण विभागका एक अधिकारीले भने ।
वन सरोकारवालाले भने स्थानीय, प्रदेश र केन्द्रीय तीनवटै सरकार यो विषयमा तैँ चूप मैं चूप हुनुलाई आश्चर्यको रूपमा लिएका छन् ।
वन विभागका उपमहानिर्देशक दीपक ज्ञवालीले अतिक्रमण हटाउने विषयमा प्रदेश सरकारसँग आवश्यक समन्वय गर्ने गृहकार्य भइरहेको बताए ।
अतिक्रमण हटाउन सबै पक्षको सहयोग अपरिहार्य हुने ज्ञवालीको भनाइ छ ।
महालेखा परीक्षकको कार्यालयले आफ्नो पछिल्लो ६१औं वार्षिक प्रतिवेदनमा पनि वन अतिक्रमण हटाउने विषयलाई केन्द्रीय र प्रदेश सरकारले खासै ध्यान दिन नसकेको भन्दै दुवै सरकारको गम्भीर ध्यानाकृष्ट गराएको छ।
महालेखाले वन तथा वातावरण मन्त्रालयले अतिक्रमित वन क्षेत्रको स्थिति अद्यावधिक गरी वन ऐन २०७६ बमोजिम वन क्षेत्रको संरक्षण गर्नुपर्नेमा जोड दिएको छ।
महालेखाले पनि वन संरक्षणमा केन्द्रीय सरकार र प्रदेश सरकारबीच उचित समन्वय हुन नसकेको भन्दै प्रभावकारी सहकार्य र समन्वय गर्दै वनको संरक्षण र संवद्र्धनमा जुट्न दुवै सरकारलाई सचेत गराएको छ।
वन तथा भूसंरक्षण विभागका अधिकारीहरूका अनुसार नेपालको तराई तथा भित्री मधेसमा वन क्षेत्रहरू बढी अतिक्रमित हुने गरेका छन्।
जसका कारण मरुभूमीकरण, जैविक विविधताको ह्रास, विपद् र जलवायु परिवर्तनको पीडा भोग्नुपरिरहेको छ।
हाल करिब करिब निस्क्रिय अवस्थामा रहेको वन अतिक्रमण नियन्त्रण तथा व्यवस्थापन रणनीति २०६८ का अनुसार नेपालमा विभिन्न किसिमले वन अतिक्रमण हुने गरेको छ ।
जस अनुसार वन फँडानी वा आवादी, अस्थायी बसोबास, पुरानो अतिक्रमण, संस्थागत अतिक्रमणलगायत छन्।
कुन जिल्लामा कति वन अतिक्रमण ?
जिल्ला : अतिक्रमण हेक्टरमा
कैलाली : ३८०४०.९१
डडेलधुरा : १५१२०
कञ्चनपुर : ९८५९
रूपन्देही : ७७८०.११
उदयपुर : ७१९७.२४
नवलपरासी : ५३३६.४०
झापा : २०००
बाँके : १८४१.६८
इलाम : १८२२
मकवानपुर : १७८३.५०
सुनसरी : १७५४
चितवन : १३१६.३३
सिन्धुली : १२३३.१०
भक्तपुर : ११५३.८०
दाङ : १०९३.१८
सिरहा : १०४६.०७
बारा : ८६८.६३
कपिलवस्तु : ८३७
महोत्तरी : ७७६
रौतहट : ७६५
सर्लाही : ६३७
धनुषा : ५४४.६६
मोरङ : ५१६.२५
बर्दिया : ३९९.८५
सुर्खेत : २३५.७३
पर्सा : ८९.६०
धनकुटा : ७०.०४
सप्तरी : ३०.२५
कालीकोट : २५.५०
काभ्रेपलाञ्चोक : २२.०५
स्रोत : वन तथा भू-संरक्षण विभाग